Μια άβολη αλήθεια: ο λιθάνθρακας δεν χρειάζεται

1. Εισαγωγή
Το τελευταίο διάστημα παρουσιάστηκε πρωτοφανές ενδιαφέρον εκ μέρους πολλών επενδυτών για την κατασκευή λιθανθρακικών μονάδων. Συνολικά έχουν κατατεθεί στη ΡΑΕ πέντε αιτήσεις για μονάδες λιθάνθρακα από τις εταιρίες ΤΕΡΝΑ, Μυτιληναίο, ΔΕΗ, Edison. Μονάδες που προγραμματίζονται χωρίς πρόβλεψη για την βιωσιμότητά τους, τη μείωση των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου και τη διασφάλιση της δημόσιας υγείας. Πρόκειται για μονάδες βάσης, δηλαδή μονάδες που θα λειτουργούν τουλάχιστον κατά 80-90% του έτους, παράγοντας συνεχώς ενέργεια είτε για εγχώρια κατανάλωση, είτε για εξαγωγή στα Βαλκάνια ή/και την Ιταλία. Αποτέλεσμα αυτού είναι η κτήση σημαντικού μεριδίου στην αγορά ηλεκτρισμού, ανεξάρτητα από τις τιμές των καυσιμών και των ρύπων, τις διεθνείς και εθνικές κοινωνικές και περιβαλλοντικές υποχρεώσεις. Οι εκάστοτε επενδυτές έχουν κάθε λόγο να επιθυμούν την λειτουργία τέτοιων μονάδων μιας και η εμπειρία στην Ελλάδα και το εξωτερικό1 έχει δείξει ότι το οικονομικό, κοινωνικό και περιβαλλοντικό κόστος θα μετακυλιστεί εύκολα στους τελικούς καταναλωτές.
Κατά την άποψη του WWF Ελλάς ακόμα και αν δημιουργηθεί έστω μια μονάδα λιθάνθρακα, τότε θα είναι εξαιρετικά δύσκολο, αν όχι απίθανο, να τηρηθούν οι δεσμεύσεις για μείωση των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου και θα παγιδευτεί ακόμα περισσότερο η ενεργειακή πορεία της χώρας για τα επόμενα 30-40 χρόνια.
Το WWF Ελλάς ανέθεσε στην απόλυτα αξιόπιστη ειδική εταιρία ενεργειακών μελετών Ecofys, που τυγχάνει σύμβουλος και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής σε ορισμένες περιπτώσεις2, να διερευνήσει τους τρόπους που η Ελλάδα μπορεί να μειώσει τις εκπομπές της σε όλους τους τομείς, ώστε να τηρήσει τις παγκόσμιες δεσμεύσεις έως το 2050 και συνάμα να προχωρήσει με ταχείς ρυθμούς προς την ‘πράσινη ανάπτυξη’. Πιο κάτω, θα δείτε τα βασικά συμπεράσματα της μελέτης, μεταξύ των οποίων περιλαμβάνεται και μια άβολη αλήθεια για τους επενδυτές: ο λιθάνθρακας δεν χρειάζεται.
2. Γιατί ο λιθάνθρακας δεν είναι απαραίτητος
Η «Συμμαχία ενάντια στον λιθάνθρακα» που αποτελείται από το WWF Ελλάς και όλους τους Δήμους στα όρια των οποίων προβλέπεται η κατασκευή λιθανθρακικής μονάδας (με μοναδική εξαίρεση το Δήμο Αλιβερίου) λέει όχι στον λιθάνθρακα για τους εξής λόγους (εν συντομία):
o Ο λιθάνθρακας είναι καύσιμο, παρόμοιας ποιότητας με τον λιγνίτη, που εκπέμπει εξαιρετικά μεγάλες ποσότητες εκπομπών CO2. Ακόμα και με τις καλύτερες τεχνολογίες οι εκπομπές CO2 ανά παραγόμενη KWh παραμένουν σε υψηλά επίπεδα (750 γραμμάρια ανά KWh), τη στιγμή που οι εκπομπές από μονάδες φυσικού αερίου είναι οι μισές. Λόγω ακριβώς αυτών των κακών επιδόσεων των στερεών καυσίμων, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο έχει προτείνει, στην πρόταση Οδηγίας για τη δέσμευση και αποθήκευση άνθρακα3, την εισαγωγή μιας διάταξης που προβλέπει την επιβολή ορίων εκπομπών για κάθε νέα μονάδα ηλεκτροπαραγωγής. Το όριο αυτό είναι τα 500 γραμμάρια ανά παραγόμενη KWh. Το συγκεκριμένο όριο δεν μπορεί να γίνει σεβαστό από καμιά μονάδα λιθάνθρακα όσο καλές και αν είναι οι τεχνολογίες.
o Η δέσμευση και αποθήκευση άνθρακα θα ήταν ίσως μια διέξοδος στη συνέχιση χρήσης λιθάνθρακα στην ηλεκτροπαραγωγή, μιας και θα περιόριζε σημαντικά τις εκπομπές αερίων θερμοκηπίου. Η προοπτική αποθήκευσης, όμως, δεν έχει ακόμα επιβεβαιωθεί επιστημονικά και περικλείει ακόμα μεγάλες αβεβαιότητες. Η δέσμευση και αποθήκευση άνθρακα βρίσκεται ακόμα σε στάδιο έρευνας και εγείρονται δικαιολογημένες ανησυχίες για την εφαρμογή τέτοιων τεχνολογιών σε σεισμογενείς περιοχές. Μάλιστα, το Υπουργείο ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε, εμφανίζεται ιδιαίτερα επιφυλακτικό για την βιωσιμότητα της συγκεκριμένης μεθόδου4. Το WWF Ελλάς θεωρεί ότι υπάρχουν μερικές πιθανότητες για την επιτυχία αυτών των τεχνικών. Πριν όμως εφαρμοστούν στην σεισμογόνο Ελλάδα πρέπει να έχει αποδειχθεί πέραν πάσης αμφιβολίας ότι είναι απόλυτα ασφαλείς και αποτελεσματικές. Για αυτό το λόγο, η δέσμευση και αποθήκευση άνθρακα
1 Δείτε μελέτη του WWF International για τα απροσδόκητα κέρδη (windfall profits) των εταιριών ηλεκτροπαραγωγής της ΕΕ κατά τη δεύτερη περίοδο του συστήματος εμπορίας δικαιωμάτων εκπομπών http://www.panda.org/news_facts/newsroom/index.cfm?uNewsID=129881
2 Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ανέθεσε πρόσφατα στην Ecofys την ολοκλήρωση της 5ης έκθεσης της ΕΕ για την κλιματική αλλαγή
3 Σχέδιο έκθεσης - Αποθήκευση διοξειδίου του άνθρακα σε γεωλογικούς σχηματισμούς και τροποποίηση των οδηγιών 85/337/ΕΟΚ και 96/61/ΕΚ του Συμβουλίου, των οδηγιών 2000/60/ΕΚ, 2001/80/ΕΚ, 2004/35/ΕΚ, 2006/12/ΕΚ και του κανονισμού (ΕΚ) αριθ. 1013/2006
4 Οι επιφυλάξεις της Ελλάδας έχουν κατατεθεί σε συζητήσεις του COREPER για το νέο ενεργειακό και κλιματικό πακέτο της ΕΕ. Σε δελτίο Τύπου του ΥΠΕΧΩΔΕ της 5ης Δεκεμβρίου, αναφέρεται ότι ο Υφυπουργός Περιβάλλοντος κ. Καλογιάννης «ζήτησε την δέσμευση περιορισμένων μόνο κονδυλίων, εκ των εσόδων της εμπορίας δικαιωμάτων εκπομπών, για οικονομική υποστήριξη έργων επίδειξης τεχνολογιών γεωλογικής αποθήκευσης άνθρακα, για να τεκμηριωθεί η περιβαλλοντικά ασφαλής εφαρμογή και οικονομική βιωσιμότητα της, και υπό την προϋπόθεση της παράλληλης χρηματοδότησης έργων ανανεώσιμων πηγών ενέργειας»
1
περιλαμβάνεται στις προτάσεις της οργάνωσης, όμως υπό πολύ αυστηρές προϋποθέσεις και μόνο για μονάδες λιγνίτη και φυσικού αερίου μετά το 2030. Η πιθανότητα μη εφαρμογής τέτοιων τεχνικών, προφανώς απαιτεί ακόμα περισσότερη προσπάθεια στον τομέα των ανανεώσιμων πηγών και των καινοτόμων τεχνικών εξοικονόμησης. Ιδιαίτερα σήμερα, που δεν είναι ακόμα γνωστό αν μπορούν ή όχι να εφαρμοστούν τέτοιες μέθοδοι, η παρουσίαση νέων θερμοηλεκτρικών μονάδων «έτοιμων να εφαρμόσουν τέτοια συστήματα» (carbon capture ready) δεν είναι παρά μια προσπάθεια παραπλάνησης της κοινής γνώμης.
o Η λειτουργία μιας μονάδας λιθάνθρακα δεν είναι πλέον μια φθηνή λύση. Η εφαρμογή της επόμενης φάσης του συστήματος εμπορίας ρύπων θα προκαλέσει σημαντικότατο κόστος στις μονάδες ηλεκτροπαραγωγής με λιθάνθρακα. Υπολογίζεται ότι αν το κόστος αγοράς ρύπων ξεπεράσει τα 40 €/τόνο CO2, λαμβάνοντας υπόψη και το γεγονός ότι η τιμή του λιθάνθρακα έχει αυξηθεί σχεδόν 100% σε λιγότερο από ένα χρόνο, τότε οι μονάδες λιθάνθρακα γίνονται το ίδιο ακριβές με αυτές του φυσικού αερίου, κάνοντας απολύτως ελκυστικές τις επενδύσεις σε ΑΠΕ. Στην παρούσα ανάλυση δεν περιλαμβάνονται τα οφέλη που θα προκύψουν από τις νέες θέσεις εργασίας που θα δημιουργηθούν από την εξάπλωση των έργων ΑΠΕ (δείτε για παράδειγμα τους πιο κάτω πίνακες).
Πίνακας 1. Άμεσες θέσεις εργασίας ανά είδος ενεργειακής πηγής
Τομέας
Θέσεις εργασίας ανά χρόνο και ανά TWh παραγόμενης ενέργειας
Πετρέλαιο
260
Φυσικό αέριο
250
Άνθρακας
370
Πυρηνικά
75
Υδροηλεκτρικά
250
Αιολικά
918 – 2400
Φωτοβολταϊκά
29500 – 107000
Πηγή: The ‘renewable 2004’ Bonn conference
Πίνακας 2. Σενάρια δημιουργίας θέσεων εργασίας ανά είδος καυσίμου
Σενάρια
Απασχόληση ανά σενάριο (θέσεις εργασίας σε σύνολο εξόρυξης, μεταφοράς, παραγωγής ενέργειας και συντήρησης)
Σενάριο 1: 20% ΑΠΕ έως το 2020 (85% βιομάζα, 14% αιολικά, 1% φωτοβολταϊκά)
163.669
Σενάριο 2: 20% ΑΠΕ έως το 2020 (60% βιομάζα, 37% αιολικά, 3% φωτοβολταϊκά)
176.444
Σενάριο 3: 20% ΑΠΕ έως το 2020 (40% βιομάζα, 55% αιολικά, 5% φωτοβολταϊκά)
188.018
Σενάριο 4: Εντατική χρήση ορυκτών καυσίμων (50% άνθρακας, 50% φυσικό αέριο)
86.369
Πηγή: University of Berkeley, Putting renewables to work, 2004
o Η εισαγωγή του λιθάνθρακα προβλέπεται να προχωρήσει χωρίς την απαραίτητη μέριμνα για επαρκή μείωση της λειτουργίας άλλων ρυπογόνων σταθμών (λιγνιτικές). Δείτε ενδεικτικά το διπλανό σχήμα 1, για τα μερίδια κάθε πηγής στην ηλεκτροπαραγωγή έως το 2012, όπως αυτά αναφέρονται στο επιχειρησιακό πλάνο5 της ΔΕΗ ΑΕ. Μάλιστα, οι συγκεκριμένες εκτιμήσεις, που εμφανίζουν την παραγωγή ηλεκτρισμού στο τέλος του 2014, γίνονται βάσει της παραδοχής ότι μια μονάδα λιθάνθρακα και μια μονάδα λιγνίτη θα ξεκινήσουν τη λειτουργία τους το Σεπτέμβριο και το Νοέμβριο του 2014 (αντίστοιχα). Η ΔΕΗ ΑΕ αναφέρει ότι η λειτουργία λιθανθρακικών μονάδων θα έχει ως αποτέλεσμα τη μείωση των εκπομπών κατά 20% ανά παραγώμενη KWh. Δεν έχουν, όμως, ποτέ αναφερθεί στις συνολικές εκπομπές από τις μονάδες της ΔΕΗ ΑΕ. Εκτιμάται ότι συνολικές εκπομπές θα παραμείνουν οι ίδιες ή το πολύ να μειωθούν κατά 5%. Αν συμβεί κάτι τέτοιο θα έχει ως αποτέλεσμα η Ελλάδα να εκπέμπει τουλάχιστον 15-20% περισσότερο CO2 στον τομέα του ηλεκτρισμού, σε σχέση με τις δεσμεύσεις της για την μετά-Κιότο περίοδο, με ότι αυτό συνεπάγεται και για το κόστος που θα επωμιστούν οι τελικοί καταναλωτές.
Σχήμα 1. Παραγωγή ηλεκτρισμού όπως φαίνεται στο επιχειρησιακό πλάνο της ΔΕΗ ΑΕ
5 Το επιχειρησιακό πλάνο της ΔΕΗ ΑΕ μπορεί να βρεθεί στην ιστοσελίδα της εταιρίας www.dei.gr 2
o Το νέο «ενεργειακό και κλιματικό πακέτου μέτρων» της ΕΕ προβλέπει τη μείωση των εκπομπών σε ευρωπαϊκό επίπεδο κατά 20% έως το 2020, σε σχέση με τα επίπεδα του 1990. Στα πλαίσια αυτών των μέτρων, από το 2013 και έπειτα αναμένεται η πλήρης δημοπράτηση των δικαιωμάτων εκπομπών από τον τομέα της ηλεκτροπαραγωγής. Σε περίπτωση που η Ελλάδα δεν βελτιώσει το ενεργειακό της μίγμα, τότε η ΔΕΗ θα πρέπει να καταβάλλει ετησίως τουλάχιστον 2 έως 2,4 δις € για αγορά δικαιωμάτων (με τιμή τόνου CO2 τα 40€/τόνο).
o Μονάδες λιθάνθρακα δεν πρόκειται να λειτουργήσουν πριν περάσουν τουλάχιστον πέντε χρόνια από σήμερα. Αν μάλιστα συνυπολογίσουμε και τις σίγουρες ενστάσεις και προσφυγές σε διοικητικά και δικαστικά όργανα, που θα προκύψουν από την εναντίωση της κοινωνίας των πολιτών, τότε σίγουρα δεν πρόκειται να δημιουργηθεί καμιά μονάδα πριν από το 2015. Η κατασκευή όμως τέτοιων μονάδων, θα επηρεάσει και θα καθορίσει την ενεργειακή πορεία της χώρας για τα επόμενα 40-50 χρόνια, δηλαδή τουλάχιστον έως το 2060, και ουσιαστικά θα καταδικάσει τη χώρα να μείνει δέσμια του άνθρακα, και να αποτύχει στην τήρηση των διεθνών δεσμεύσεων.
o Οι μονάδες λιθάνθρακα πετυχαίνουν το μέγιστο της ενεργειακής και περιβαλλοντικής απόδοσης αν σχεδιαστούν για ένα συγκεκριμένο είδος λιθάνθρακα (π.χ. λιθάνθρακα από Ουκρανία). Σε περίπτωση που κάποια στιγμή στη διάρκεια λειτουργίας της μονάδας αποφασιστεί η χρήση λιθάνθρακα διαφορετικών ποιοτικών χαρακτηριστικών θα επηρεαστεί ο βαθμός απόδοσης, και κυρίως η περιβαλλοντική επίδοση της μονάδας.
o Η Ελλάδα έχει δεσμευθεί για τη συμμετοχή των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας (ΑΠΕ) κατά 18% στην τελική κατανάλωση ενέργειας, πράγμα που μεταφράζεται σε συμμετοχή των ΑΠΕ στην ηλεκτροπαραγωγή κατά τουλάχιστον 30-35% έως το 2020. Αν μάλιστα υπάρξουν κατάλληλες εφαρμογές για ανάπτυξη γεωθερμικών μονάδων ηλεκτροπαραγωγής και βελτίωση του υφιστάμενου δικτύου, το ποσοστό συμμετοχής των ΑΠΕ μπορεί να ανέβει και άλλο. Επιπλέον, η χώρα μας έχει ως στόχο την εξοικονόμηση ενέργειας κατά 20% έως το 2020, πράγμα που δίνει τεράστια περιθώρια παρεμβάσεων στη μείωση της ζήτησης ηλεκτρισμού. Το πρώτο, λοιπόν, ζητούμενο στην ενεργειακή πολιτική της χώρας θα έπρεπε να είναι η κάλυψη των παραπάνω αδιαπραγμάτευτων συνθηκών. Ειδικά σήμερα, που η συμμετοχή των ΑΠΕ στην ηλεκτροπαραγωγή είναι μόλις 10% και η εξοικονόμηση ενέργειας απλά δεν υφίσταται, η πρόκριση νέων θερμικών μονάδων έρχεται σε αντίθεση με τους παραπάνω στόχους.. Οι μονάδες λιθάνθρακα θεωρούνται μονάδες βάσης και επομένως πρέπει να λειτουργούν σχεδόν συνεχώς. Οι λιθανθρακικές μονάδες δεν έχουν την ευελιξία των μονάδων φυσικού αερίου και δεν μπορούν να τεθούν άμεσα σε λειτουργία όταν παραστεί ανάγκη. Κάτι τέτοιο, όμως, έρχεται σε αντίθεση με την προώθηση των ΑΠΕ, μιας και η συνεχής λειτουργία μονάδων με στερεά καύσιμα δεν θα δώσει τον απαραίτητο χώρο στη διείσδυση των ΑΠΕ. Δεν είναι τυχαίο ότι η ΔΕΗ ΑΕ προβλέπει στο επιχειρησιακό της σχέδιο συμμετοχή των ΑΠΕ μόνο κατά 10% (σχέδιο 1).
o Επιπλέον, η Ελλάδα οφείλει και πρέπει να διασφαλίσει την ενεργειακή της ανεξαρτησία. Η αύξηση των ποσοτήτων φυσικού αερίου που εισάγεται από τρίτες χώρες σίγουρα δεν βοηθά στην ενεργειακή ασφάλεια της χώρας. Όμως, και ο λιθάνθρακας είναι εισαγόμενος και θα λάβει τη θέση ενός εγχώριου καυσίμου (λιγνίτης). Έτσι αυξάνεται ακόμα περισσότερο η ενεργειακή εξάρτηση και ακυρώνεται η δυνατότητα της Ελλάδας να καλύψει τις ενεργειακές τις ανάγκες, με εγχώριες πηγές ενέργειας.
o Ο λιθάνθρακας παράγει σημαντικές ποσότητες και άλλων ρυπαντών. Η χρήση του στην παραγωγή ενέργειας θα έχει ως αποτέλεσμα την επιβάρυνση του περιβάλλοντος και της υγείας των πολιτών σε τοπικό επίπεδο. Ενδεικτικά, προβλέπεται η έκλυση σημαντικών ποσοτήτων αιωρούμενων σωματιδίων, οξειδίων αζώτου και θείου, θα δημιουργηθούν μεγάλες ποσότητες στερεών αποβλήτων, και θα χρησιμοποιηθούν τεράστιες ποσότητες θαλασσινού νερού για την ψύξη του εξοπλισμού, που κατόπιν θα επιστρέφει στην θάλασσα σε υψηλές θερμοκρασίες. Ακόμα και αν είναι σωστοί οι υπολογισμοί έδωσε στη δημοσιότητα η ΔΕΗ ΑΕ, σχετικά με τις εκπομπές ρύπων από τη λειτουργία των λιθανθρακικών μονάδων με την καλύτερη δυνατή τεχνολογία, το πρόβλημα θα παραμείνει. Είναι ενδεικτικό ότι αν λειτουργήσουν οι πέντε μονάδες για τις οποίες έχουν κατατεθεί αιτήσεις, τότε η Ελλάδα θα επιβαρύνονταν με τουλάχιστον 18 εκ. τόνους CO2, και οι τοπικές κοινωνίες θα έβλεπαν την υποβάθμιση της ποιότητας ζωής με τουλάχιστον 13,5 εκ. κιλά NOx, 9,04 εκ. κιλά SO2 και 1,35 εκ. κιλά σωματίδια (χωρίς να ληφθεί υπόψη η ποσότητα αιωρούμενων από την μεταφορά του λιθάνθρακα και τη διαχείριση των άλλων αποβλήτων). Ειδικά για την περίπτωση του Αλιβερίου θα πρέπει να σημειωθεί ότι πρόκειται για μια περιοχή λίαν επιβαρυμένη. Πρόσφατη μελέτη του ΑΠΘ, ανίχνευσε σημαντικές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων στην θαλάσσια περιοχή, και υπερβάσεις των ορίων σε νικέλιο. Στην ήδη άσχημη περιβαλλοντική κατάσταση, από τη λειτουργία της ΔΕΗ και τη ΑΓΕΤ, έρχεται να προστεθεί η καύση λιθάνθρακα, ενώ προγραμματίζεται και μια μονάδα φυσικού αερίου. Στον πίνακα 3, φαίνονται εκτιμήσεις για το ρυπαντικό φορτίο που θα δεχθεί η περιοχή από την μονάδα λιθάνθρακα. Παρά την τόσο έντονη βιομηχανική δραστηριότητα, δεν εξετάζεται επί της ουσίας η περιβαλλοντική επιβάρυνση από το σύνολο των δραστηριοτήτων στην περιοχή, ενώ δεν έχει ακόμα υλοποιηθεί μια στρατηγική περιβαλλοντική εκτίμηση για την ποσότητα ρύπανσης που δέχεται ή/και θα μπορούσε να δεχθεί η περιοχή. Ειδικά για την περίπτωση της ΔΕΗ ΑΕ, που διαθέτει πολυετή παρουσία στην περιοχή, θα ανέμενε κανείς να ληφθεί πρωτοβουλία για την διεξαγωγή επιδημιολογικής μελέτης στους 3
κατοίκους του Αλιβερίου, ώστε να εξακριβωθεί η εξέλιξη της υγείας τους σε συνάρτηση με τις βιομηχανικές δραστηριότητες.
o Δυστυχώς, στην Ελλάδα, η πραγματική λειτουργία μιας μονάδας λιθάνθρακα, διαφέρει κατά πολύ από τις επιδόσεις που αναφέρονται στα διαφημιστικά φυλλάδια. Η εμπειρία της Πτολεμαΐδας θα πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη από τους ειδικούς και την Πολιτεία.
Πίνακας 3. Εκπομπές ρύπων από μονάδες λιθάνθρακα (εκτίμηση)
Μαντούδι
Αστακός
Άσπρα Σπίτια
Λάρυμνα
Αλιβέρι
Σύνολο
Ισχύς (MW)
460
600
600
800
800
4.860
Ώρες λειτουργίας
7.000
7.000
7.000
7.000
7.000
Παραγωγή ηλεκτρισμού (MWh)
3.000.000
4.200.000
4.200.000
5.600.000
5.600.000
22.600.000
Διοξείδιο του άνθρακα CO2 (τόνοι)
2.400.000
3.360.000
3.360.000
4.480.000
4.480.000
18.080.000
Οξείδια αζώτου NΟx (κιλά)
1.800.000
2.520.000
2.520.000
3.360.000
3.360.000
13.560.000
Διοξείδιο του θείου SO2 (κιλά)
1.200.000
1.680.000
1.680.000
2.240.000
2.240.000
9.040.000
Αιωρούμενα σωματίδια (κιλά)
180.000
252.000
252.000
336.000
336.000
1.356.000
3. Οι σημερινές επιδόσεις της ΔΕΗ ΑΕ
Η ΔΕΗ επισημαίνει ότι θα βελτιώσει το περιβάλλον του Αλιβερίου και της Ελλάδας γενικότερα. Δυστυχώς, όμως, η σημερινή εικόνα της ΔΕΗ δείχνει ότι παραμένει αναξιόπιστη, τουλάχιστον στον τομέα προστασίας του περιβάλλοντος και της δημόσιας υγείας. Πρόκειται για την εταιρία που:
1. για περισσότερο από ένα μήνα, η νέα της μονάδα στη Φλώρινα ρύπαινε με τοξικά απόβλητα παρακείμενο ποταμό, ενώ η ΔΕΗ προχώρησε σε κλείσιμο της μονάδας μόνο μετά από καταγγελίες που είδαν το φως της δημοσιότητας6
2. λαμβάνει από το κράτος δια νόμου ενιαία αδειοδότηση για το σύνολο των μονάδων της, παρά το γεγονός ότι κάτι τέτοιο είναι αντισυνταγματικό μιας και δεν δίνεται το δικαίωμα στους πολίτες να προσφύγουν στη δικαιοσύνη για την περιβαλλοντική υποβάθμιση. Η πρακτική χορήγησης ενιαίας άδειας λειτουργίας στη ΔΕΗ δεν είναι κάτι καινούριο. Η αρχή έγινε το 2001 (Ν. 2941/01 άρθρο 8), συνεχίστηκε το 2005 (Ν. 3377/05 άρθρο 24), ενώ αν τελικά υπερψηφιστεί το άρθρο 33 του σχεδίου νόμου για την συμπαραγωγή θερμότητας και ηλεκτρισμού, που κατά τα άλλα αφορά θέματα προώθησης καθαρών μορφών ενέργειας, θα είναι η τρίτη φορά που δια νόμου χαρίζονται άδειες στη ΔΕΗ, με αποτέλεσμα να καθίσταται αδύνατος οποιοσδήποτε έλεγχος εκ μέρους των πολιτών ή του ΣτΕ. Για το ίδιο θέμα είχε τοποθετηθεί, ήδη από το 2005, ο Συνήγορος του Πολίτη, εκδίδοντας σχετικό πόρισμα, όπου μεταξύ άλλων ανέφερε ότι: «η συντελεσθείσα ενιαία αδειοδότηση των μονάδων της Δ.ΕΗ με νομοθετική ρύθμιση, αποκλίνει από τα χαρακτηριστικά που κανονικώς διακρίνουν μία άδεια λειτουργίας βιομηχανικής εγκατάστασης, ως ατομική διοικητική πράξη. Ως αποτέλεσμα αυτού, η αδειοδότηση εκφεύγει της δικαιοδοσίας του ΣτΕ (άρθρο 93 παρ. 4 του Σ.), γεγονός που καθιστά δυσχερή για τον πολίτη την άσκηση του δικαιώματος δικαστικής προστασίας (αρ. 20 παρ. 1 του Σ.)». Στο ίδιο πόρισμα ο Συνήγορος του Πολίτη σημείωνε ότι η χορήγηση ενιαίας άδειας λειτουργίας χωρίς έγκριση περιβαλλοντικών όρων έστω και για μια μονάδα της ΔΕΗ συνεπάγεται μη τήρηση των επιταγών του άρθρου 24 του Συντάγματος. Στην περίπτωση της ΔΕΗ ΑΕ, η λήξη ισχύος ή/και η μη-τήρηση των περιβαλλοντικών όρων φαίνεται πως είναι πλέον κοινός τόπος. Για αυτό το λόγο η Επιτροπή Κοινωνικών Δικαιωμάτων του Συμβουλίου της Ευρώπης εξέδωσε το 2007 σχετική απόφαση, μετά από προσφυγή του Ιδρύματος Μαραγκοπούλου, χωρίς όμως αυτό να αποτελέσει αφορμή λήψης μέτρων εκ μέρους της ΔΕΗ και της Πολιτείας.
3. μερικές από τις μονάδες της λειτουργούν χωρίς ανανεωμένους περιβαλλοντικούς όρους λειτουργίας, πράγμα που έρχεται σε πασιφανέστατη αντίθεση με τη νομοθεσία προστασίας του περιβάλλοντος και την ανάγκη χρήσης βέλτιστων διαθέσιμων τεχνικών (Οδηγία IPPC). Το WWF Ελλάς αναμένει από τη Διεύθυνση Ελέγχου
6 http://www.makthes.gr/index.php?name=News&file=article&sid=24351
4
Ατμοσφαιρικής Ρύπανσης του ΥΠΕΧΩΔΕ, περαιτέρω στοιχεία για το θέμα και θα τοποθετεί εκ νέου σε σύντομο χρονικό διάστημα.
4. δεν έχει προβεί σε επιδημιολογική μελέτη στην Πτολεμαΐδα αν και διαθέτει παρουσία στην περιοχή για πάνω από 40 χρόνια, παρά το γεγονός ότι τα στατιστικά δεδομένα δείχνουν αυξημένα κρούσματα καρκίνου και προβλήματα άσθματος στα παιδιά.
Παρά τις κάκιστες επιδόσεις, η ΔΕΗ προτίθεται -σύμφωνα με δηλώσεις ανώτερων στελεχών της- να χρηματοδοτήσει μια μελέτη για την υποθαλάσσια ρύπανση του Αλιβερίου. Όμως, δυστυχώς, δεν είναι αυτό που χρειάζεται το Αλιβέρι και, δυστυχώς, δεν μπορεί κανείς να εμπιστευτεί την συγκεκριμένη ΔΕΗ ΑΕ. Εξάλλου, σίγουρα όλοι όσοι σχετίζονται με τον τομέα της ενέργειας δεν νοιώθουν ευχάριστα βλέποντας τη ΔΕΗ να λειτουργεί ωσάν να κατέχει ήδη τον απαραίτητο χώρο κατασκευής της λιθανθρακικής μονάδας στη θέση Στάχτες, απλά και μόνο προσκομίζοντας σχετική επιστολή από τον πρόεδρο της ΚΕΔ. Υπενθυμίζεται ότι ο συγκεκριμένος χώρος έχει παραχωρηθεί από την ΚΕΔ για χώρους πρασίνου και εκπαίδευσης. Το WWF Ελλάς θεωρώντας ότι η κατασκευή μιας μονάδας λιθάνθρακα είναι πρωτίστως περιβαλλοντικό θέμα ζήτησε πληροφορίες από τη ΔΕΗ και την ΚΕΔ, ενώ εξέφρασε την αντίθεσή του στη ΡΑΕ για τη διαδικασία που ακολουθήθηκε.
4. Ένα όραμα βιωσιμότητας για την Ελλάδα του 2050
Ο στόχος που έχει τεθεί -για το σύνολο του πλανήτη- αφορά τον περιορισμό της αύξησης της θερμοκρασίας κάτω από τους 2ο C σε σχέση με τα προβιομηχανικά επίπεδα. Ο στόχος αυτός (που έχει υιοθετηθεί από την ΕΕ) μεταφράζεται σε μείωση των παγκόσμιων εκπομπών αερίων θερμοκηπίων κατά τουλάχιστον 50% έως το 2050, σε σχέση με το έτος βάσης των διεθνών διαπραγματεύσεων (1990). Οι ανεπτυγμένες χώρες, που ιστορικά κατέχουν το μεγαλύτερο μερίδιο ευθύνης, έχουν την υποχρέωση να περιορίσουν ακόμα περισσότερο τις εκπομπές τους, επιτυγχάνοντας μειώσεις εκπομπών κατά τουλάχιστον 60-80% έως το 2050. Μεσοπρόθεσμα, η μείωση των εκπομπών στις ανεπτυγμένες χώρες θα πρέπει να είναι τουλάχιστον 25-40% έως το 2020. Όλες οι παραπάνω απαραίτητες συνθήκες μείωσης των εκπομπών αναφέρονται στα πορίσματα7 της Διακυβερνητικής Επιτροπής του ΟΗΕ για την κλιματική αλλαγή (IPCC).
Η έκθεση8 του WWF Ελλάς «Λύσεις για την κλιματική αλλαγή: Όραμα βιωσιμότητας για την Ελλάδα του 2050» προτείνει το μονοπάτι που πρέπει να ακολουθήσει η Ελλάδα και τις δέσμες μέτρων που μπορεί να υλοποιήσει, προκειμένου να τηρήσει τις μελλοντικές δεσμεύσεις της, να μπει ενεργά στον αγώνα κατά της κλιματικής αλλαγής και να μειώσει εγκαίρως τις εκπομπές της, μεγιστοποιώντας με αυτό τον τρόπο τα οφέλη και περιορίζοντας το όποιο βραχυπρόθεσμο οικονομικό κόστος. Η έκθεση συνεισφέρει επίσης στο διάλογο που έχει ανοίξει για τις δεσμεύσεις που πρέπει να αναλάβει η Ελλάδα, στα πλαίσια του λεγόμενου ‘ενεργειακού και κλιματικού πακέτου’ νομοθετημάτων, που προωθεί η Ευρωπαϊκή Ένωση για μείωση των εκπομπών την περίοδο 2013-2020.
Η πρόταση του WWF Ελλάς δείχνει τον τρόπο με τον οποίο η Ελλάδα έχει τη δυνατότητα να μειώσει τις εκπομπές της κατά 67% έως το 2050, ακολουθώντας μια λελογισμένη πορεία που μεσοπρόθεσμα (δηλαδή έως το 2020) θα οδηγήσει σε μείωση των εκπομπών κατά 2%, σε σχέση πάντα με το έτος βάσης 1990. Λαμβάνεται μάλιστα ως δεδομένο ότι ο περιορισμός των εκπομπών θα συνυπάρξει με την απρόσκοπτη ανάπτυξη της χώρας, θεωρώντας ότι η αύξηση του ΑΕΠ θα συνεχιστεί με ρυθμό 3% έως το 2020, για να μειωθεί ύστερα στο 1,5% ετησίως από το 2020 έως το 2050, προσεγγίζοντας έτσι το μέσο ευρωπαϊκό όρο. Το κόστος υλοποίησης των προτεινόμενων παρεμβάσεων εκτιμάται σε περίπου 0,7% του ΑΕΠ της χώρας το 2050, το οποίο σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί να χαρακτηριστεί απαγορευτικό, ιδίως αν ληφθεί υπόψη ότι το κόστος της απραξίας θα είναι πολύ μεγαλύτερο. Ο υπολογισμός των δαπανών δε λαμβάνει υπόψη τα περιφερειακά οφέλη που σίγουρα θα προκύψουν από τη μειωμένη κατανάλωση ορυκτών καυσίμων και από την έγκαιρη αντιστροφή της κλιματικής αλλαγής.
Στα περιεχόμενα της επιστημονικής έκθεσης γίνεται ιδιαίτερη μνεία στην ηλεκτροπαραγωγή της χώρας μας, που νοσεί βαθύτατα. Εμμονή σε παλιές ρυπογόνες μονάδες λιγνίτη, ελάχιστη αξιοποίηση των ανανεώσιμων πόρων, πεπαλαιωμένο δίκτυο διανομής ενέργειας, έλλειψη στρατηγικού και θεσμικού πλαισίου κίνησης των επενδυτών και πρωτοφανή αδιαφορία για την εξοικονόμηση ενέργειας, είναι μερικοί από τους χαρακτηρισμούς που εύκολα μπορούμε να αποδώσουμε στον συγκεκριμένο τομέα. Η επιστημονική έκθεση του WWF Ελλάς δεν έχει σκοπό να αναλύσει τις ρίζες και τα αίτια του σημερινού ρυπογόνου ενεργειακού μοντέλου της χώρας και της ελάχιστης διείσδυσης των ΑΠΕ. Σκοπός της μελέτης είναι να αποσαφηνίσει ένα όραμα για το μέλλον της ηλεκτροπαραγωγής. Ένα μέλλον καθόλου μακρινό, καθώς οι σημερινές επιλογές θα ορίσουν το ενεργειακό τοπίο της χώρας για τα επόμενα 50 χρόνια. Ένα όραμα χωρίς δογματισμούς και εμμονές σε ρυπογόνα πρότυπα του παρελθόντος, που θα μεγιστοποιεί τις ωφέλειες για το περιβάλλον και τις τοπικές κοινωνίες, λαμβάνοντας υπόψη τις διεθνείς δεσμεύσεις της χώρας.
7 Τα πορίσματα της Διακυβερνητικής Επιτροπής του ΟΗΕ για την κλιματική αλλαγή βρίσκονται στην ιστοσελίδα http://www.ipcc.ch/
8 Η έκθεση βρίσκεται στην ιστοσελίδα του WWF Ελλάς http://www.wwf.gr 5
Το μίγμα ηλεκτροπαραγωγής που προκύπτει από τη μελέτη αποτελεί μια λογικότατη και μετριοπαθής πορεία αλλαγής του τρόπου παραγωγής και κατανάλωσης ηλεκτρισμού στη χώρα μας και σίγουρα επιδέχεται συζήτησης. Η ανάγκη όμως για περιορισμό της κατανάλωσης ηλεκτρικής ενέργειας στις περίπου 69.000 GWh το 2020 και στις 73.000 GWh το 2050 αποτελεί αδιαπραγμάτευτη συνθήκη. Ο περιορισμός της ζήτησης εξάλλου συμβαδίζει απόλυτα με το στόχο εξοικονόμησης ενέργειας κατά 20% έως το 2020, που η ΕΕ (άρα και η Ελλάδα) έχει αποδεχθεί να εφαρμόσει. Ο στόχος αυτός είναι επιτεύξιμος αν ληφθούν τα μέτρα, που προτείνονται στη μελέτη του WWF Ελλάς, για τους τομείς της ηλεκτροπαραγωγής, της βιομηχανίας και των κτιρίων.
Δίδοντας λοιπόν ιδιαίτερη έμφαση στην εξοικονόμηση ενέργειας, και βάσει των σημερινών τεχνολογιών, των τεχνικοκοικονομικών, των κοινωνικών και των περιβαλλοντικών κριτηρίων η ηλεκτροπαραγωγή στη χώρα μας μπορεί να αλλάξει όψη και ως το 2020, το 35% του ηλεκτρισμού να προέρχεται από ΑΠΕ, το 28% από λιγνίτη και το 32% από φυσικό αέριο. Το 2050 η κατάσταση μπορεί να γίνει ακόμα καλύτερη με 58% ΑΠΕ, 16% λιγνίτη και 23% φυσικό αέριο. Σημειωτέον ότι η συμμετοχή των ΑΠΕ κατά 35% έως το 2020 είναι μια υποχρέωση που έχουμε αναλάβει στα πλαίσια της νέας ευρωπαϊκής πολιτικής για το κλίμα (πίνακας 4).
Αναφορικά με τις συμβατικές πηγές ενέργειας, το WWF Ελλάς παραδέχεται ότι στην παρούσα φάση η Ελλάδα δεν είναι σε θέση να χρησιμοποιήσει αποκλειστικά και μόνο στη χρήση ΑΠΕ. Είναι κάτι που σαφέστατα επιθυμούμε, όμως με την επιστημονική έκθεση θέλουμε επίσης να θέσουμε τη βάση κάτω από την οποία δεν μπορούμε να πάμε. Έτσι η βάση αυτή απαιτεί τη σταθερή μείωση της χρήσης λιγνίτη με το πέρασμα των χρόνων, κάτι ιδιαίτερα σημαντικό μιας και έτσι θα μειωθούν οι εκπομπές, θα βελτιωθεί το τοπικό περιβάλλον και συνάμα θα υπάρξει ο κατάλληλος χρόνος για ομαλή μετάβαση των κοινωνιών και οικονομιών της Κοζάνης και της Φλώρινας σε άλλες μορφές απασχόλησης.
Στη μελέτη μας προβλέπουμε επίσης την μεσοπρόθεσμη αύξηση της χρήση φυσικού αερίου που θα φτάσει στο μέγιστο το 2020 για να αρχίσει να μειώνεται σταδιακά από εκεί και έπειτα, ώστε να μειωθεί η εξάρτηση από το εξωτερικό και να δοθεί ο επαρκής χώρος για διείσδυση των ΑΠΕ. Στην μελέτη μας επίσης αναφερόμαστε στις τεχνικές δέσμευσης και αποθήκευσης άνθρακα, τις οποίες θεωρούμε ως ένα μελλοντικό μέρος της λύσης. Η δέσμευση και αποθήκευση άνθρακα είναι μια τεχνική που πρέπει να διερευνηθεί, αλλά μέχρι στιγμής δεν έχουμε καμιά ένδειξη για τη βιωσιμότητά της. Το WWF Ελλάς θεωρεί ότι έως το 2030 θα γνωρίζουμε αν μπορεί να εφαρμοστεί αυτή η μέθοδος, για αυτό και την προσθέτουμε στο πακέτο μέτρων της μελέτης μας. Αν όμως δεν υπάρξουν έως τότε οι κατάλληλες διαβεβαιώσεις για την περιβαλλοντική και κοινωνική ασφάλεια της μεθόδου (κάτι πολύ πιθανό) τότε εννοείται ότι θα πρέπει να κάνουμε πολλά περισσότερα στον τομεά των ΑΠΕ και της εξοικονόμησης. Πάντως ιδιαίτερα σήμερα, που δεν είναι ακόμα γνωστό αν μπορούν ή όχι να εφαρμοστούν τέτοιες μέθοδοι, η παρουσίαση νέων θερμοηλεκτρικών μονάδων «έτοιμων να εφαρμόσουν τέτοια συστήματα» (carbon capture ready) απλώς αποπροσανατολίζει την συζήτηση για την ανάγκη αποσύνδεσης της εθνικής ενεργειακής πολιτικής από τα ορυκτά καύσιμα.
Με την επιστημονική μας έκθεση, τέλος, δίνουμε μια –ελπίζω- τελεσίδικη απάντηση στο ερώτημα αν χρειάζεται ο λιθάνθρακας και η πυρηνική ενέργεια. Η απάντηση είναι όχι, υπάρχουν άλλες λύσεις, μπορούμε να τα καταφέρουμε χωρίς λιθάνθρακα και χωρίς πυρηνικά. Έχουμε τη δυνατότητα να καλύψουμε τις ενεργειακές μας ανάγκες χωρίς να προσθέσουμε άλλα προβλήματα όπως η εισαγωγή λιθάνθρακα ή η κατασκευή επικίνδυνων πυρηνικών μονάδων, τα απόβλητα των οποίων ίσως δεν θα μπορέσουμε ποτέ να διαχειριστούμε.
Πίνακας 4. Ηλεκτροπαραγωγή με όραμα για μια βιώσιμη Ελλάδα έως το 2050
Παραγωγή ηλ. ενέργειας 2005
Παραγωγή ηλ. ενέργειας 2020
Παραγωγή ηλ. ενέργειας 2050
Πηγή
Εγκατεστημένη ισχύς (GW)
Παραγωγή ηλ. ενέργειας (TWh)
Ενδεικτική Εγκαταστημένη Ισχύς (GW)
Παραγωγή ηλ. ενέργειας (TWh)
Ενδεικτική Εγκαταστημένη Ισχύς (GW)
Παραγωγή ηλ. ενέργειας (TWh)
Φυσικό αέριο
1.7
8.2
5.6
22.41
4.3
17
Λιγνίτης
5.5
35.5
3.0
19.64
2.4
12
Πετρέλαιο
2.1
9.2
0.7
2.92
0.2
1
Βιομάζα
0.05
0.2
0.3
1.2
0.9
4
Υδροηλεκτρικά
3.0
5.0
3.5
5.25
3.6
5
Γεωθερμία
0
0
0.3
1.8
1.0
5
CSP
0
0.3
0.6
1.5
5
Αιολικά
0.4
7.3
13.14
12.1
18
Φωτοβολταϊκά
0
0.9
1.8
1.8
5
Κυματική ενέργεια
0
1.3
0.0
0
0.3
1
59.4
12.8
68.8
22.0
73 6
5. Θέσεις εργασίας
Νέα μελέτη9 του Διεθνούς Οργανισμού Εργασίας (ILO) συμπεραίνει ότι η μετάβαση σε μια οικονομία χαμηλής έντασης άνθρακα θα φέρει νέες πράσινες θέσεις εργασίας, οι οποίες θα είναι περισσότερες των θέσεων που θα χαθούν από την βαριά και ρυπογόνο βιομηχανία.
Ένα θέμα που έχει ακουστεί ιδιαίτερα είναι οι θέσεις εργασίας που θα προστεθούν στην περιοχή του Αλιβερίου από τη λειτουργία της μονάδας λιθάνθρακα. Το παράδειγμα, όμως, από το Μαντούδι και την μονάδα που η ΤΕΡΝΑ ήθελε να κατασκευάσει εκεί, είναι χαρακτηριστικό. Σύμφωνα με στοιχεία της εταιρίας, η μονάδα θα δημιουργούσε 100-120 εξειδικευμένες νέες θέσεις εργασίας. Αυτό σημαίνει ότι απαιτεί προσωπικό υψηλής επιστημονικής και τεχνικής κατάρτισης, ενώ οι θέσεις εργασίας για τους ανειδίκευτους δεν θα ήταν παραπάνω από 30-50. Για 20-30 θέσεις εργασίας, οι κάτοικοι του Μαντουδίου θα έχαναν πολλές περισσότερες από την απασχόληση στον τομέα των ΑΠΕ, το γεωργικό, το δασικό και τον τουριστικό τομέα. Το ίδιο προβλέπεται να συμβεί και στο Αλιβέρι. Οι θέσεις εργασίας δεν θα είναι πάνω από 200, ενώ οι θέσεις που πιθανώς προορίζονται για τους κατοίκους δεν θα είναι πάνω από 50-70. Κατά την άποψη της οργάνωσης, η Ελλάδα πρέπει να διαλέξει: θα εξακολουθήσει να εμμένει στις ρυπογόνες μονάδες, παίρνοντας ως αντάλλαγμα ρύπανση και -μεσοπρόθεσμα- λίγες θέσεις εργασίας ή θα στραφεί στην καθαρή ενέργεια και τις τεχνικές εξοικονόμησης, που θα φέρουν καθαρότερο περιβάλλον, τήρηση των δεσμεύσεων και περισσότερες θέσεις εργασίας;
Βάσει, επίσης, του κόστους αγοράς του λιθάνθρακα, του κόστους αγοράς ρύπων και των δεσμεύσεων που έχει αναλάβει η χώρα, μπορεί να φανεί μετά από 10-15 χρόνια λειτουργίας ότι οι μονάδες λιθάνθρακα δεν είναι αποδοτικές και θα πρέπει να παύσει η δραστηριότητά τους. Σε αυτή την περίπτωση, οι 50-70 κάτοικοι του Αλιβερίου θα χάσουν τις εργασίες τους. Εξάλλου, η μεγαλύτερη απασχόληση στη ΔΕΗ ΑΕ σχετίζεται με τον λιγνίτη και τα ορυχεία. Όταν η διοίκηση της ΔΕΗ ΑΕ αναφέρει ότι ούτως ή άλλως θα μειώσει τη χρήση λιγνίτη, δεν προκαλεί σημαντικές βλάβες στην απασχόληση; Τι προτίθεται να πράξει σε αυτή την περίπτωση και πως έχει προετοιμάσει τους κατοίκους της Μεγαλόπολης και της Πτολεμαΐδας για την μετά-λιγνίτη εποχή; Σε αυτές τις ερωτήσεις η ΔΕΗ ΑΕ δεν έχει ακόμα απαντήσει.
Οι δήμοι της «Συμμαχίας ενάντια στον λιθάνθρακα» έχουν μεγαλύτερα προβλήματα με την ανεργία από ότι το Αλιβέρι, αλλά οι δημοτικές αρχές σεβάστηκαν τους πολίτες και το δικαίωμα να ζουν σε ένα καλύτερο περιβάλλον, θεωρώντας ορθά ότι το περιβάλλον μπορεί να είναι μοχλός ανάπτυξης.
Πάντως, όσον αφορά τη ΔΕΗ, κανείς δεν επιθυμεί τη συρρίκνωσή της. Αντιθέτως, όλοι θέλουν μια ΔΕΗ σύγχρονη που θα νοιάζεται για τον πολίτη και θα επενδύει σε καθαρές μορφές ενέργειας και στην εξοικονόμηση. Θα μπορούσε η ΔΕΗ να κατευθύνει τις προσπάθειες της στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, πολλαπλασιάζοντας τις θέσεις εργασίας στο εσωτερικό της. Θα μπορούσε ενδεχομένως να αναλάβει και π.χ. ρόλο παροχής ενεργειακών υπηρεσιών, δηλαδή να φροντίζει για την εξοικονόμηση ενέργειας σε όλους τους τομείς κερδίζοντας η ίδια σημαντικά κέρδη και αυξάνοντας την απασχόληση.
Το WWF Ελλάς αποδέχεται πλήρως τη θέση της ΔΕΗ ΑΕ, που αναφέρει ότι περιβάλλον και ανάπτυξη μπορούν να συνυπάρξουν. Για το WWF Ελλάς, όμως, ο λιθάνθρακας δεν έχει θέση στη ‘βιώσιμη ανάπτυξη’ της Ελλάδας.
Για περισσότερες πληροφορίες:
Αχιλλέας Πληθάρας, υπεύθυνος εκστρατειών του WWF Ελλάς, τηλ. 210 33 14 893, a.plitharas@wwf.gr
9 ILO, Green Jobs: Towards Decent Work in a Sustainable, Low-Carbon World
7